Ата жолы - бабалар салған ізбенен

Менің балалық шағымдағы ауыл

Бала кезді еске алсам сағыныш сезімі жүректі кернейді. Нағыз қазақылықтың сақталған кезі екен ау.

Анам қолдан құрт-ірімшік, май жасайды. Күбі пісіп, құрт жасауға көмектесеміз. Қысқа деп жинаған құрт-ірімшігін анам марқұм үйге қыдырып келген қайынсіңлілеріне, қонақтарға салып беретін. Сонда да анамның қысқа деп жинаған азын-аулақ құрт-ірімшігі таусылмайды. Ошаққа пісірген таба нанның дәмі қандай, шіркін! Арасына қолдан піскен сары майды салып жіберіп, самаурынмен шай ішетін күндерді айтсаңыз. Көктемде қараша үй тігу деген науқан басталады. Абысындардың басы қосылып киіздің жыртылған жерін көктейді. Сосын жабылып қараша үйді тігеді. Біз, балалар керегенің шаңын сүртіп болысып жүреміз. Атам мен әкемнің ағасының үйіндегі қараша үйлер өте үлкен болды. Іші көздің жауын алады. Неше түрлі ою-өрнекті басқұрларымен жайнап, сән-салтанат құрып тұратын. Ол қараша үйлерді тігуге шынымен асар жасайтын. Ал, адамның көбейгені балалар үшін кішігірім той.

Жаз бойы есіктің алдынан қауын-қарбыз, қияр, қызанақ теріп алып жейміз. Анам қауынды өте жақсы көретін еді. Қайнағасының үйіне барса бірден бақшаға кіріп, қауын теріп алады екен. Сосын талдың көлеңкесіне отырып қауын кессе, үлкен әкемнің бала-шағасы тізіліп отыра қалатын көрінеді.

— Осы сендер мен келмесем қауын жемейсіңдер ма?-деп анам марқұм сылқ-сылқ күледі екен.

Толық оқу…

Қапыда кеткен қос мұңлық

Астаналықтар кеше 2020 жылғы 14 маусым күні Қаныкей ана мен Жұмай атаға зияраттап келдік. Ауа-райы өте тамаша, қоңырсалқын болды.

Алдымен Қаныкей анаға зиярат жасадық. Бейітті сәукеле тектес етіп жасапты, бірақ жоғарғы жағы мүжіліп құлапты. Қалған бөлігі сол күйінде тұр. Алты ғасыр бойы сақталған бейіт құрылысының соншалықты мықты екеніне таңғалмасқа шара жоқ.

Ал, Жұмай атаның зираты дулығаға ұқсайды. Құрылыс сол күйінде сақталған. Сонау 14 ғасырда ата-бабаларымыздың сәулет өнерін өте шебер меңгергеніне таңғаласың.

Негізі екі бейіттің де құрылысы ұқсас, бір қарағанда қазақы киіз үй сияқты.

Бұл анамыз бен атамыз пәк, мөлдір махаббаттың нышанындай.

Сонау 14 ғасырда жоңғарлар бейбіт жатқан қазақ елін қапыда басып алады. Жаудың күші басым болғандықтан, қазақ жағының тырп етуге шамасы келмейді. Осы дәрменсіздікті пайдаланған арсыз, кәпір жау қазақтың ар-намысын әбден қорлайды. Жоңғар ханы әр түн сайын кезекпен қазақтың уыздай жап-жас қыздарының арын төгеді.

Қаныкей ана қазақ халқының ар-намысы аяққа тапталып, әбден қорланып, жер болған кезінде батырлық, ерге тән қайрат көрсеткен. Небәрі 16-17 жастағы нәп-нәзік талдырмаш бойжеткен жоңғар ханының қарнына қанжар сұғып өлтіреді. Сол түні кезек Қаныкей анаға келген екен.

Жұмай ата — Қаныкей ананың жігіті.

Толық оқу…

Індеттен қалай сақтанамыз?

Ата дәстүр, салт-сананы ұстанумен, соған тырысумен ғана! «Қазақ» деген ұлт ең жоғарғы номадтық нәсіл болатын, ата салты аяқ асты болып, төменгі нәсілді ұлттардың тыныс тіршілігін өзіне көшіру арқылы, соларға еліктеп, соларша киініп, сөйлеп, өмір салтын ұстанудан, солар жегенді жеп, жалаңаяқ, жалаңбас жүруді салтқа айналдырудан қытай, афро-американ т.б. нәсілдерден де төмендеп, жаны әлсіреп, төменгі қара нәсілдер ауруымен оп-оңай ауыратын халге жетті!

Қандай да індет, дертпен ауырмау үшін әркім Басын қорғасын! «Басыңды қорға» дегеннің де мәні сол, қорғанудың алғы шарты да басын қорғап, сағаттаудан басталмай ма? Өйткені сен тек мұрынмен, ауызбен ғана тыныс алмайсың, бүкіл денең ұсақ түтікшелерден тұрады, тыныс алады!
Тән ұлпасы нәзік губка тәріздес өзіне барлық толқын арқылы енетін қуатты да, сәуле түріндегі қуатты да, не болмаса ауру вирустарын да тартып сіңіріп алуға қабілетті! Надан болмайық, аузыңа ғана тұмылдырық киіп, басың, тәнің ашық болып қорғанам деп ойлама! Еркек, әйелге де ортақ жағдай. Жан керек болса, жаның тәніңде орналасқан, тәніңді қорғай біл, киімнің қадірі де сонда, хайуаннан солай ерекшелеген, киім арқылы тәнін жабады адам баласы.

Толық оқу…

Жер-Анаға түкірме!

Күн жылынды. Бірақ, қала көшелерінде жүру мүмкін болмай кетті. Неге десеңіз? Көшенің бәрі түкірік-түкірік!

Германия көшелерінде аппақ шұлықпен жүрсең де шұлығың кірлемейді деген аңызға бергісіз әңгіме есітіп едім. Ал біздегі жағдайды көрсең бетті басып, тұра қашқың келеді ау! Тазалық жөнінен қазақ неміс бола алмас. Сонда да жан-жағыңа түкірмей жүрсейші!

Жер-Ана деп жерді қадірлеген халықпыз. Анаңның бетіне қалай түкіресің?! Кейбір түкіргіштерге айтарым: түкірер кезде анаңызды есіңізге түсіріңізші.

Толық оқу…

Мен Ата жолына қалай келдім?

Бірде жұмыстасым кезекті демалыстан келді. 2005 жылдың қараша айы болатын. «Қай жерде демалдың, қай жерлерді тамашаладың? – деген сауалыма – Оңтүстіктің бүкіл жерін шарладық. Яссауи баба, Арыстан бап, Айша бибі анаға бардық», – деді.

Ал өзім кезекті демалыста жолдамамен басқа елдерді шарлайтынмын. Кавказ, Молдова, Ресей сияқты елдерге саяхатқа барушы едім. Ал өзімнің жерімді тамашалап көрмеппін. Әріптесім керемет етіп айтып бергенде: «Қалай, кіммен бардың?», – деп сұрақтың астына алдым. Сөйтіп ол әпкесінің мекен-жайын берді. Əпкесі Бəйдібек ата Ордасында қызмет ететін аққу екен. «Əр сəрсенбі Ордада шырақ, бата болады», – деген , ештеңеге түсінбесем де, сол күнді асыға күттім. Ол жерде ешкімді танымасам да сол күні «сəлем» деп жетіп бардым. Осылай Ата жолдағы тарихым басталды. Алғаш жеті атаға шыққаным есімде. Бейітті, моланы аралауға, тілеу тілеуге болмайды ғой деп, бір шетте состиып тұрып қалдым. Содан Ордаға келіп, бата берген кезде, сол тұрысымды, ойымды айтып салғанда (Құлсары ата) сенбеске амалым қалмады.

2006 жылдың сəуір айында Алматыдан бір-ақ шықтық. Біз кеш келдік, таңертеңге дайындалдық. Қонған үйдің қабырғалары аталардың суретіне толып тұр, бəрін оқып шықтым. Өзімнің молда атам үйге келеді дегенде, үйдегі бүкіл суреттерді жəне қуыршақтарды тығатынбыз. Атам ұрсатын. «Атамның сол сөзі есіме түсіп, – мына суреттер ілініп тұрғаны дұрыс па? – деп ойланып тұрғанымда, ел – Ақ Ұл келді, – деп бəрі далаға шықты». Терезеден қарасам, жасы мен шамалас бір жігітке барлық жиналғандар амандасып, қаумалап жатты.
– Сонша жүгіретіндей кім? – деп қойып, мен əрі қарай суреттерді тамашалауға кірістім.
– Болыңдар, автобусқа отырыңдар, – деген соң, барып автобусқа жайғастық.
Бес, алты автобус толы адам жиналыппыз.

Сосын жаңағы жігіт келіп:

– «Ал жолдарың болсын, оң сапар», – деді.

Толық оқу…

Мазһабшы ханымдардың екіжүзділігі

Таныс келіншек бар еді. Мінезі сыпайы, өте мәдениетті, күйеуіне де, үлкенге де, кішіге де сіз деп сөйлейді. Енді ол келіншектің инабаты мен мінезінің көркемдігіне көзің тояды. Мақтап отырған танысым намаз оқиды, хиджаб киіп жүреді.

Бір күні жұмыстарым болып сол үйге барып қалсам, мақтап жүрген құрбым бұтында джинси шалбар, басы жалаңбас шауып жүр. Таңғалып қарап қалыппын ғой. «Мәссаған, мына қыз сонда көшеде ғана киіне ма? Намаз кіргенде киініп алып, қайтадан шалбармен жүре беретін болған ба? Не болып кетті?» деп ойланып қалыппын.

Кейін мазһабшы досымның айтқан әңгімесі есіме түсіп кетті да, содан кейін таныс құрбымның не үшін құбылып жүргенін ұққандай болдым. Мазһабшы құрбым орамал, киім кию жайында былай деген болатын: «Ұстазымның үйіне барып едім танымай қалдым. Мини юбка киіп, шашын сәндеп, боянып алыпты. «Әйел адам күйеуінің алдында әдемі болып жүру керек. Сыртқа шыққанда ғана еркектердің көзіне түспеу үшін киінеміз. Туыстардың қасында отырғанда да боянып, шашты сәндеп әдемі болып жүрсе болады.» — деп айтыпты ұстазы. «Әйел деген тәтті кәмпит сияқты, сыртын қаптап қоймасаң құрт-құмырсқа жеп кетеді.» деп әйелдерді хиджаб киюге үгіттеп жүрген мазһабшы ханымдардың іс-әрекетінің түрі осы. Мұның ішінде араб елінен оқып келген ұстазы бар, мешіттен тәлім алған қарапайым пендесі бар.

Толық оқу…

Қазақтың исламға көмегі

Замандардан заман өткенде, бұрынғылар өліп таусылып, қалғандарға нәубет жеткенде, Араб жұртынан бір Мұхаммед деген батыр шығыпты! — деп, әуезі айдай әлемге жайылыпты. Түркістан аймағынан, Түрік ұрпағынан, Моғол нәсілінен, «Тоқсан екі баулы Қыпшақ» атанып тұрған күнде «әр рудан біреу болса, ру түгел болмақ» десіп, тоқсан екі батыр атқа мінді дейді.

Тоқсан екі батыр:

— Сол Мұхаммедті барып көрелік. Батырлығы шын болса, жолдас болып жанына ерелік!, – дейді.

Тоқсан екі батырдың мінген көліктері – ат, ұстаған қарулары – бір-бір қатқан қақ сойыл, құрғақ шөлмен жүріп барса, айтқан Мұхаммед мұнан бұрын екі соғысты өткізіп: бірінде жеңіп, бірінде жеңіліп, үшінші соғыстың үстінде тұр екен. Жан-жақтан ереуілдеп шаң шығады екен де, шаңдатып келе жатқандар кәпірлерге қосыла береді екен. Мұсылманға үйден шыққан өздерінен басқа ешкімнің шаңы қосылмайды екен. Күншығыстан бір шаң шықты, бұл шаң кәпірлер тобына бармады. Мұсылмандарға тұп-тура келді. Араб жұрты: мінгені – түйе, көбі жаяу – жалпы, қарулары – бір бір шолақ қылыш, мылтық, найзаны ұстап көрмеген. Ең алғаш ұрыс – төбелеске шыққанда, үш жүз он үш кісі жасаққа шыққан. Бәрінің ортасында көлігі – жетпіс түйе, екі ат, алты сауыт, сегіз қылыш, басқасының қолында тұтам тобылғыда жоқ. Бұлар тоқсан екі батыр – тоқсан екі аттың дүсірі жерді қозғалтқандай болыпты.

Толық оқу…

ҚAЗAҚ КИIМДEPIНIҢ APҒЫ ТEГI

Қaзaқ киiмдepiнiң apғы тeгi coнay caқ, үйciн, ғұн, қaңлы, түpкi дәyipлepiнeн caбaқтaлaды. Тapихи жaзбaлapғa нeгiздeлceк, coнay Қoлa дәyipiнiң өзiндe caқтapдың мaлды қoлғa үйpeтiп, oны apтыc, мiнic көлiктepi peтiндe пaйдaлaнyмeн бipгe, тepiciнeн киiм жacaп, eтiн, cүтiн aзық peтiндe әpтүpлi тұтынy бұйымдapын жacaғaндығы aйтылaды. «Хaннaмaның» 94-бyмa ғұнбaянындa: «…Eл бacылapынaн тapтып қapaшaлapынa дeйiн eт жeп, тepiдeн киiм киeдi, тoн жaмылып, киiз төceнeдi..» дeлiнгeн.

(«Жyңгo тapихнaмaлapындaғы қaзaққa қaтыcты дepeктep», 432-бeт).

Бipaқ coл кeздiң өзiндe-aқ бұлap тepi өндeп, киiз бacып, ocыдaн өздepiнe лaйық киiм дaйындayмeн бipгe Бaтыc пeн Шығыcтың дaмығaн eлдepiнeн әpтүpлi бұйымдapды aлдыpып, oлapды дa пaйдaлaнa бiлгeн.
Coғыc, яки тapтып aлy нeмece cayдaлacy apқылы oлapдың acыл зaттapын aлып, өзiнiң киiм мәдeниeтiн дaмытып oтыpғaн. Бiздiң зaмaнымыздaн бұpынғы 174-жылы Хaн әyлeтi ғұн тәңipқұтынa жoлдaғaн хaтындa «Тәңipқұты aқылгөй aбыз, жapшы Жян apқылы aйpықшa cәлeмдeмe peтiндe Көктiң ұлы Кюгe apнaлғaн тopғын acтapлы зep шaпaн, зep бeшпeнт, қaмқa тыcты жeлбeгeй, aлтын тapaқ, aлтын кice, aлтын тoғa, 10 opaм тopқa, 20 opaм қaмқa, 40 opaм қызыл бaтcaйы, 40 opaм көк тopғын жiбepдiм» дeлiнгeн
(бұл дa coл деректерде, 452-бeт).

Толық оқу…

Жанат пен тозақтың айырмасы

Жаһанда тірлік кешкен бір қария
Әділдікті жаны сүйген еді тақуа,
Қарттың үйіне қонақ боп келеді екен,
Періште сәті түсіп анда-санда.
Әулие мейірім төгіп, ақ ниетпен,
Қарсы алып жарқын досын ақиреттен.
Періште шын көңілмен жақсы көрген
Кеңес беріп құлшылықта жол көрсеткен.

Толық оқу…

Адамның шашы – вирусты тасымалдаушы

Құдай ақырын берсін, бір-бір «тұмылдырықты» тұмсығымызға байлап алып шауып жүрміз. Былтырғы көктемдегі карантиннің алғашқы пәтінде бетперде дегенді көбіміз киген де жоқпыз. Одан соң тәртіп күшейіп бетперде кимесең дүкенге, автобусқа мінгізбегесін амал жоқ тақтық. Енді сол бетпердеге үйреніп алғанымыз сондай, ол жоқ болса қыста тоңатын сияқтымыз ба, әйтеуір бірдеңе жетіспей тұратын сияқты болып қалдық.

Осы біздің биліктегі бишікештердің басы дұрыс жұмыс істемейді ау! Мәңгүрт десем ғой ренжиді. Халықты қорғамақ болып жаппай бетперде кигізді. Сол аты өшкір тәждің микробы тек ауыз бен мұрыннан ғана кіретіндей. Ол бәле құлақтан, бастан, жалпы адамның терісі арқылы жұқпай ма екен? Соны ойлауға неге миы жетпейді деймін?

Күн сәл жылт ете қалып еді қыз-келіншек біткен бар киімін шешіп, шашын жайып шыға келді. Ал, шаш деген нағыз вирус тасымалдаушы өте лас нәрсе. Күннің жылуымен қатар аурудың өршуінің де бір себебі осы.

Билік басындағылар еркек болсын, әйел болсын жалаңбас жүруге тыйым салса. Бетперде киюді халыққа қалай мәжбүрледі, басты жабуға да солай мәжбүрлесе ғой. Орамалсыз әйел, тақиясыз еркек затын автобусқа мінуге, дүкенге кіруге тыйым салсын. Бірте-бірте бетпердеге үйренгендей орамал мен тақияға да халық үйренер еді. Осылайша елімізде ақ жаулықты аналар саны да көбейіп, тәжді дертке де соққы берер едік деген гәп қой.

Айгүл Тәуіпбаева

#ақ_жаулық
#ата_жолы
#короновирус