Ата жолы - бабалар салған ізбенен

Киім – кешекке қатысты ырым — тыйымдар

Теріс киме
Теріс киме бөркіңді, бұзып кетер көркіңді.
Ырым, сенім талайды, тәубесіне келтірді.
Теріс кисе не етеді? Оған дәлел жетеді.
Алға басқан аяғың, кейін қарай кетеді.

Қазақ халқы адамның денесіне, бас-аяғына киетін киім-кешекті қастерлеп, құрметтейді. Оған байланысты салт-дәстүр, сенім-наным, ырым көп. Қазақ киім-кешекті мұқият таза сақтап, киіп қажетке жаратады.

• Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шешеді. Оң қолдан бастап киім кию жақсы ырым саналады.

Толық оқу…

Ойлантқан сапар

Қыстың бір күнінде Маруан апа екеуміз борандатып Астананың Артём базары жағына қарай халықтан сұхбат алуға шықтық. Базарға барған себебіміз: ол жерде халық көп жүреді. Қазір халықтан сұхбат алу да оңай емес. Жанталасқан жұрт, көп адамдар камерадан қорқады. Сол жерде тұрып бес-алты адамнан сұхбат алдық. Сұрағымыз: халықтың салт-дәстүрді жалғастыруына, ұлттық киімді күнделікті өмірде киюіне қалай қарайсыз, аруақ ұғымын қалай түсінесіз? Бұл жолғы сапарымызда Маруан апа екеумізді қатты қынжылтқан әрі ойлантқан, елдің болашағына алаңдатқан жап-жас жігітпен болған сұхбат еді.

Көзілдірікті, өзі ап-арық, бойы да шап-шағын жігіттен:
— Аруаққа сенесің ба? — деп сұрап едік.
Ол шошып кетіп:
— Құдай сақтасын тек бір Аллаға сенемін, — дейді.
Маруан апа сабырлы, ақыл тоқтатқан, өзі мұғалім болған кісі. Оңайлықпен ашуланбайды. Ал, менің қаным дереу басыма шауып кеткен ғой. Өзім камера ұстап тұрмын.

Маруан апа сабырмен:
— Сен тарихтан Абылай хан деген атамыздың болғанын білесің ба? Сол атамыз қазақ елі құрып кетудің аз ақ алдында тұрғанда үш жүздің басын қосып, «аруақ» деп жауға шауып жоңғарлардан жерімізді аман алып қалған.
— деп әп-әдемі әңгімесін айтып тұрса: — Олар білмеген, олар адасқан, — ғой деп қарап тұр. Сол жерде тұрып ана сүті аузынан кеппеген інішекке аруақ ұғымын түсіндірген болдық.

Толық оқу…

Індеттен қалай сақтанамыз?

Ата дәстүр, салт-сананы ұстанумен, соған тырысумен ғана! «Қазақ» деген ұлт ең жоғарғы номадтық нәсіл болатын, ата салты аяқ асты болып, төменгі нәсілді ұлттардың тыныс тіршілігін өзіне көшіру арқылы, соларға еліктеп, соларша киініп, сөйлеп, өмір салтын ұстанудан, солар жегенді жеп, жалаңаяқ, жалаңбас жүруді салтқа айналдырудан қытай, афро-американ т.б. нәсілдерден де төмендеп, жаны әлсіреп, төменгі қара нәсілдер ауруымен оп-оңай ауыратын халге жетті!

Қандай да індет, дертпен ауырмау үшін әркім Басын қорғасын! «Басыңды қорға» дегеннің де мәні сол, қорғанудың алғы шарты да басын қорғап, сағаттаудан басталмай ма? Өйткені сен тек мұрынмен, ауызбен ғана тыныс алмайсың, бүкіл денең ұсақ түтікшелерден тұрады, тыныс алады!
Тән ұлпасы нәзік губка тәріздес өзіне барлық толқын арқылы енетін қуатты да, сәуле түріндегі қуатты да, не болмаса ауру вирустарын да тартып сіңіріп алуға қабілетті! Надан болмайық, аузыңа ғана тұмылдырық киіп, басың, тәнің ашық болып қорғанам деп ойлама! Еркек, әйелге де ортақ жағдай. Жан керек болса, жаның тәніңде орналасқан, тәніңді қорғай біл, киімнің қадірі де сонда, хайуаннан солай ерекшелеген, киім арқылы тәнін жабады адам баласы.

Толық оқу…

Жер-Анаға түкірме!

Күн жылынды. Бірақ, қала көшелерінде жүру мүмкін болмай кетті. Неге десеңіз? Көшенің бәрі түкірік-түкірік!

Германия көшелерінде аппақ шұлықпен жүрсең де шұлығың кірлемейді деген аңызға бергісіз әңгіме есітіп едім. Ал біздегі жағдайды көрсең бетті басып, тұра қашқың келеді ау! Тазалық жөнінен қазақ неміс бола алмас. Сонда да жан-жағыңа түкірмей жүрсейші!

Жер-Ана деп жерді қадірлеген халықпыз. Анаңның бетіне қалай түкіресің?! Кейбір түкіргіштерге айтарым: түкірер кезде анаңызды есіңізге түсіріңізші.

Толық оқу…

Қазақтың исламға көмегі

Замандардан заман өткенде, бұрынғылар өліп таусылып, қалғандарға нәубет жеткенде, Араб жұртынан бір Мұхаммед деген батыр шығыпты! — деп, әуезі айдай әлемге жайылыпты. Түркістан аймағынан, Түрік ұрпағынан, Моғол нәсілінен, «Тоқсан екі баулы Қыпшақ» атанып тұрған күнде «әр рудан біреу болса, ру түгел болмақ» десіп, тоқсан екі батыр атқа мінді дейді.

Тоқсан екі батыр:

— Сол Мұхаммедті барып көрелік. Батырлығы шын болса, жолдас болып жанына ерелік!, – дейді.

Тоқсан екі батырдың мінген көліктері – ат, ұстаған қарулары – бір-бір қатқан қақ сойыл, құрғақ шөлмен жүріп барса, айтқан Мұхаммед мұнан бұрын екі соғысты өткізіп: бірінде жеңіп, бірінде жеңіліп, үшінші соғыстың үстінде тұр екен. Жан-жақтан ереуілдеп шаң шығады екен де, шаңдатып келе жатқандар кәпірлерге қосыла береді екен. Мұсылманға үйден шыққан өздерінен басқа ешкімнің шаңы қосылмайды екен. Күншығыстан бір шаң шықты, бұл шаң кәпірлер тобына бармады. Мұсылмандарға тұп-тура келді. Араб жұрты: мінгені – түйе, көбі жаяу – жалпы, қарулары – бір бір шолақ қылыш, мылтық, найзаны ұстап көрмеген. Ең алғаш ұрыс – төбелеске шыққанда, үш жүз он үш кісі жасаққа шыққан. Бәрінің ортасында көлігі – жетпіс түйе, екі ат, алты сауыт, сегіз қылыш, басқасының қолында тұтам тобылғыда жоқ. Бұлар тоқсан екі батыр – тоқсан екі аттың дүсірі жерді қозғалтқандай болыпты.

Толық оқу…

Қазаққа орынсыз тағылған екі кiнә

Қазаққа – көшпенді, жалқау деп орынсыз тағылған екі кiнә бар. Екеуі де – оттауизм. Қазақ ешуақытта көшпенді болған емес, қазақ – отырықшы. Ол сығандар секiлдi бiр елден екінші елге көшіп жүрген жоқ қой. Өз жерінде малдың ыңғайына қарай жаз жайлауына, қыс қыстауына қоныс аударғанды сендер көшпенді деп оттап жүрсіңдер. Бұл тарих кешірмейтін қателік.

Екінші, қазақ жалқау болса, мал баға ма? Мал – оның өмір сүрудегi ең негізгі көзі. Ол ғасырлар бойы өзін ғана емес, көрші елдердің халқын да етпен қамтамасыз етiп келді. Малды өсiруi, егiн салу, балықты аулау жалқаудың қолынан келе ме? Оны оңай деп кiм айта алады? Малдың бабын табу, жаздық, күздік жайлауын, қыстауын таңдау, қай жерге қалай жаю, жейтін шөбін анықтау, ауырған малды емдеп жазу, айсыз, қараңғы түнде жұлдыздарға қарап сапар шегу, қыран құс, тұлпар баптау, ауа райын болжау, сырқатты емдеу, көкпар тарту, бәйге, күрес, асық, ақсүйек тағы басқа ойындарды ойлап табу дегеннің бiлген адамға жатқан ғалым. Оны игеру үшін ақыл, тәжірибе, өте еңбекқор жандардың толассыз iзденiсi керек.
Толық оқу…

ҚAЗAҚ КИIМДEPIНIҢ APҒЫ ТEГI

Қaзaқ киiмдepiнiң apғы тeгi coнay caқ, үйciн, ғұн, қaңлы, түpкi дәyipлepiнeн caбaқтaлaды. Тapихи жaзбaлapғa нeгiздeлceк, coнay Қoлa дәyipiнiң өзiндe caқтapдың мaлды қoлғa үйpeтiп, oны apтыc, мiнic көлiктepi peтiндe пaйдaлaнyмeн бipгe, тepiciнeн киiм жacaп, eтiн, cүтiн aзық peтiндe әpтүpлi тұтынy бұйымдapын жacaғaндығы aйтылaды. «Хaннaмaның» 94-бyмa ғұнбaянындa: «…Eл бacылapынaн тapтып қapaшaлapынa дeйiн eт жeп, тepiдeн киiм киeдi, тoн жaмылып, киiз төceнeдi..» дeлiнгeн.

(«Жyңгo тapихнaмaлapындaғы қaзaққa қaтыcты дepeктep», 432-бeт).

Бipaқ coл кeздiң өзiндe-aқ бұлap тepi өндeп, киiз бacып, ocыдaн өздepiнe лaйық киiм дaйындayмeн бipгe Бaтыc пeн Шығыcтың дaмығaн eлдepiнeн әpтүpлi бұйымдapды aлдыpып, oлapды дa пaйдaлaнa бiлгeн.
Coғыc, яки тapтып aлy нeмece cayдaлacy apқылы oлapдың acыл зaттapын aлып, өзiнiң киiм мәдeниeтiн дaмытып oтыpғaн. Бiздiң зaмaнымыздaн бұpынғы 174-жылы Хaн әyлeтi ғұн тәңipқұтынa жoлдaғaн хaтындa «Тәңipқұты aқылгөй aбыз, жapшы Жян apқылы aйpықшa cәлeмдeмe peтiндe Көктiң ұлы Кюгe apнaлғaн тopғын acтapлы зep шaпaн, зep бeшпeнт, қaмқa тыcты жeлбeгeй, aлтын тapaқ, aлтын кice, aлтын тoғa, 10 opaм тopқa, 20 opaм қaмқa, 40 opaм қызыл бaтcaйы, 40 opaм көк тopғын жiбepдiм» дeлiнгeн
(бұл дa coл деректерде, 452-бeт).

Толық оқу…

Жанат пен тозақтың айырмасы

Жаһанда тірлік кешкен бір қария
Әділдікті жаны сүйген еді тақуа,
Қарттың үйіне қонақ боп келеді екен,
Періште сәті түсіп анда-санда.
Әулие мейірім төгіп, ақ ниетпен,
Қарсы алып жарқын досын ақиреттен.
Періште шын көңілмен жақсы көрген
Кеңес беріп құлшылықта жол көрсеткен.

Толық оқу…

ҚАЗАҚТЫҢ ТАЛ БЕСІГІ.

Даланың асылы Шалқы Би:
— Кім де кім Ашамайлы бесікті тепсе,
Кебіні тегін беріледі, аруламай көміледі,
Жаназасынан жылан жерінеді, — депті.

Сонау бабаларымыздан бастап, бəріміз де тал бесікке тербеліп, Ананың əлдиін тыңдап жетілдік. Бесік ертеде Айырқалпақ Айдаһар Бидің заманында дүниеге келіпті. Қасиетті Мизам Баба осы туған даласын жат көздерден көзінің қарашығындай қорғап келіпті. Қазақ даласымен іргелес жатқан қысық көз қара қытайлар, біздің даламыздың кеңдігіне қызығып, ішімізге кіруге ұмтылыпты. Дала Тектілері қанша ескертсе де, құмырсқадай өріп, тіліктен(шекара) ішке тап беріп кіріп отырған. Əбден қажыған Мизам Баба белгі болсын деп өзі тал егіп, содан асқандарды жазалап отырған. Олар тістерін қайрап, іштен тынып жүргенде, Мизам Баба жарық дүниемен қайырылысады. Бұл хабар құлақтарына тиісімен, Қытайлықтар киелі талды түнде өртеп жібереді.

Толық оқу…

Қос Емер

Қазақ пен Созақ дүниеге келіп, жеті айға толғаннан кейін Анамыз Ұлсай Емер ұлдарын киелі Айыртау(қазіргі Қазығұрт) тауының баурайына алып келеді. Аттылы кісінің бойындай тастың көлеңкесіне тоқтап, қос егізін емізеді. Бірінші Қазақты емізеді, анасының төсінде сүті асып- тасып атқылайды, баласы тойдым дегендей ембей қояды.
Созақ емгенде аузын алмай тасып тұрған қос емшекті алма кезек еміп тауысады. Сүт шықпаса да еме береді, ақырында емшектен сүт орнына қан шыға бастағанда анасы тартып алады.
Жарықтық Анамыз Көк Тəңіріне бас иіп, тəубе,- деп, Киелі Айыртау(Қазығұрт) тауына қарап былай дейді:
— «Қазағыма қанаты талмас қайрат,
Ырысы таусылмас қанағат беріпсің!
Ал, Созағыма қу жанын ғана аманат беріпсің»- деп, бір күн түнеп келген ізімен кері қайтады. Сол Анамыздың тоқтаған жері қасиетті Айыртау — Қазығұрт тауының бауырын «Қос Емер» — деп атаған.
Созақ Қаһан дүниеден өтіп, артында ұрпақ қалмайды. «Бетпақ», «Созақ»- деген аты өшпей, өзі өмір сүрген далада оның мінез-құлқына лайық, ұмытылмас «Бетпақ Дала» атын қалдырады.
Қазақ өсіп-өніп ұрпақтарын осы қасиетті Қазығұрт тауының айналасына жинайды.

— «Қанаты талғанда қайрат берер
Ақылдан адасқанға жол көрсетер
Аналарыныңның төсіне келгенде
Сəбидей жыламаңдар
Қанағат ақыл — ойдың кемесі.
Ақыл — ойдың кемесін Қазығұрт қана көтерген.
Қарың талар, тұяғың таяр, арнаңа сыймастай сұрамаңдар»- деп аттылы кісінің бойындай қара тасқа ойып жазған екен.
Тағы да:
«Сауыт бұзар — сұр жебе,
Серт деп айтса — оқ тайма»!
Бұл сөздің мағынасы: «Сəби анасының құрсағында 62 тамырынан нəр алып, тоғыз ай, тоғыз күн жатады. Бір күні толғанда алпыс екі тамырын шайқап, бұзып жарып жарық дүниеге келеді.
Табаның жер тіреп таймайтын жасқа келгенде, алдарыңа қойған мақсаттарыңды жетесіне жеткізіп аяқтамай тоқтамаңдар»- дегені екен.

Ақпантай Байғұтов
Асан Тұрабаев.